alba,Argentinie,Bolivia,Brazilie,Chili,Colombia,cuba,Honduras,Nicaragua,Venezuela |
dec 2022
Bron: William Camacaro and Frederick Mills, 
COHA.org 6 december 2022 ~~~

“Het is niet langer mogelijk, in het geval van Amerika,
om door te gaan met de Monroe Doctrine
noch met de slogan ‘Amerika voor de Amerikanen’.”


– Andrés Manuel López Obrador, president van Mexico –

Op 3 december 2023 is het 200 jaar geleden dat de Monroe Doctrine werd ingevoerd. Die verjaardag markeert ook de veroudering ervan in het licht van het volksverzet en de Pink Tide van progressieve regeringen in Latijns-Amerika die de afgelopen tweeënhalf decennium zijn gekozen. De heersende ideologie van deze linkse en centrumlinkse bewegingen verwerpt de “op regels gebaseerde orde van Washington” en kiest voor een nieuwe consensus gebaseerd op de dekolonisatie van de politieke, economische, sociale en culturele sferen. Deze consensus gaat gepaard met ontmoetingen en conferenties die bevrijdende tradities bevorderen die sinds de jaren zestig zijn ontwikkeld en die diep geworteld zijn in inheemse culturen. Het feit dat Washington dit politieke en ideologische veranderingsproces niet respecteert en zich er niet aan aanpast, belet op dit moment een constructief en coöperatief Amerikaans buitenlands beleid ten aanzien van de regio.

Dekolonialiteit en Multipolariteit

Men kan dekolonisatie niet begrijpen vanuit het totaliserende standpunt van het Amerikaanse exceptionalisme[1]. Het Amerikaanse exceptionalisme, het gevolg van de Afrikaanse slavenhandel en de verovering van oorspronkelijk Amerika, streeft naar onbelemmerde toegang tot de natuurlijke hulpbronnen en arbeidskrachten van de regio om zijn zakelijke en geopolitieke belangen te dienen. De dekolonialiteit daarentegen is geboren uit vijf eeuwen verzet tegen kolonisatie. Het is het kritische perspectief van hen die onderdrukt zijn door imperiale overheersing en lokale oligarchieën en die een nieuwe wereld willen opbouwen, een wereld die necropolitiek en raciaal kapitalisme verwerpt; een wereld die het menselijk leven in gemeenschap en in harmonie met de biosfeer bevordert. Deze kritische ethische houding kwam de afgelopen twee jaar tot uiting in verklaringen van regionale verenigingen die de VS en Canada uitsluiten. Zij delen allen hetzelfde ideaal van regionale integratie, gebaseerd op respect voor de soevereine gelijkheid tussen naties en geleid door ecologische, democratische en plurinationale beginselen.

Een noodzakelijke voorwaarde voor integratie op basis van deze beginselen is de vrijheid om economisch, politiek en cultureel deel te nemen aan een multipolaire wereld; alleen in een dergelijke geopolitieke context kan de regio zich onttrekken aan onderwerping aan een supermacht en zelf een belangrijke speler worden op het politieke en economische wereldtoneel. Een dergelijk engagement is reeds een voldongen feit. Vanuit het hele politieke spectrum heeft de Gemeenschap van Latijns-Amerikaanse en Caribische staten (CELAC, opgericht in december 2011) een verscheidenheid aan handelsmogelijkheden omarmd. Zo werd op 17 juli 2014 het China-CELAC-forum[2] opgericht als instrument voor intergouvernementele samenwerking tussen de lidstaten van CELAC en China. Het forum hield zijn eerste ministeriële bijeenkomst[3] in Peking in januari 2015, die werd gevolgd door nog twee topontmoetingen (2018,[4] 2021[5]), die alle economische, infrastructurele, energie- en andere overeenkomsten opleverden. Ook belangrijk voor de handel is dat 20 landen[6] in Latijns-Amerika en het Caribisch gebied zich nu hebben aangesloten bij het Belt and Road-initiatief. Volgens Geopolitical Intelligence Services, GIS:

“De Chinese handel met Latijns-Amerika groeide van slechts 12 miljard dollar in 2000 tot meer dan 430 miljard dollar in 2021, aangedreven door de vraag naar een reeks grondstoffen, van sojabonen tot koper, ijzererts, aardolie en andere grondstoffen. Deze invoer ging gepaard met een toename van de Chinese uitvoer van industrieproducten met toegevoegde waarde. Vanaf 2022 is China de tweede handelspartner van de regio en de grootste handelspartner in negen landen (Cuba, Paraguay, Argentinië, Chili, Brazilië, Uruguay, Peru, Bolivia en Venezuela).”[7].

Bovendien voorspelt het World Economic Forum dat “op het huidige traject de handel tussen LAC en China tegen 2035 naar verwachting meer dan 700 miljard dollar zal bedragen, meer dan twee keer zoveel als in 2020”. [8]

In plaats van deze trend naar diversificatie van de handel te erkennen, voert Washington een hybride oorlog tegen Venezuela, Cuba en Nicaragua, met inbegrip van het gebruik van illegale unilaterale dwangmaatregelen (“sancties”), in een poging om de invloed van Rusland, Iran en China te beperken en zijn hegemonie in de regio te herstellen.

De speciale rapporteur[9] van de Verenigde Naties over de negatieve gevolgen van unilaterale dwangmaatregelen voor het genot van de mensenrechten, Alena Douhan, heeft het effect van de sancties in Syrië,[10] Iran,[11] en Venezuela onderzocht en gedocumenteerd,[12] en bij elke gelegenheid aangegeven dat de sancties “het internationaal recht schenden” en “het beginsel van soevereine gelijkheid van staten”, terwijl ze tegelijkertijd een “inmenging in de binnenlandse aangelegenheden” vormen. Zoals uit een studie van de Sanctions Kill Campaign van november 2022 blijkt, hebben de sancties tegen Venezuela en andere doellanden verwoestende ontberingen en duizenden doden veroorzaakt.[13]

Om de invoer van vitale goederen naar Venezuela te verhinderen, gingen de VS zo ver dat ze een Venezolaanse diplomaat, Alex Saab, gevangen zetten, [14] die erin geslaagd was de Amerikaanse sancties te omzeilen om dringend noodzakelijke brandstof, voedsel en medicijnen in te voeren. In strijd met het Verdrag van Wenen inzake diplomatieke betrekkingen (1961),[15]heeft Washington Saab aangeklaagd wegens samenzwering tot het witwassen van geld (andere aanklachten zijn ingetrokken). Een hoorzitting over Saabs diplomatieke immuniteit was gepland voor 12 december 2022 in de Southern District Court. Saab gooide een spaak in de “regime change” machinerie van Washington, waarvoor hij al meer dan twee jaar een zware prijs betaalt.

De “regime change”-operaties tegen ongehoorzame regeringen in Latijns-Amerika en het Caribisch gebied van de afgelopen tien jaar door de VS en hun rechtse bondgenoten in de Organisatie van Amerikaanse Staten (OAS) hebben de invloed van China, Iran en Rusland in de regio niet verminderd. Integendeel. Terwijl Washington zijn campagne tegen de regering van Cuba opvoerde, ging de Cubaanse president Miguel Díaz Canal Bermúdez bijvoorbeeld naar Algerije,[16] Rusland,[17] China,[18] en Turkije[19] om de wederzijdse solidariteit te versterken en nieuwe economische akkoorden te sluiten. Zowel Rusland als China erkennen het strategische belang van de Cubaanse revolutie, omdat een nederlaag daarvan een demoraliserend effect zou hebben op de zaak van de onafhankelijkheid en de oligarchische belangen op het gehele halfrond zou versterken. Bovendien staat deze trojka van verzet (Cuba, Venezuela en Nicaragua) niet geïsoleerd gezien de Pink Tide van progressieve regeringen en het uiteenvallen van de Lima Groep (een door Washington gesteunde rechtse coalitie).

De Pink Tide

Het is belangrijk de periode van het Pink Tide niet te bestempelen als een anomalie, want er zijn voorlopers van de eerste inheemse opstanden en het Bolivariaanse verzet tegen de Spaanse overheersing. De huidige dekoloniale strijd wordt beïnvloed door de geest van Túpac Amaru, de Hatiaanse revolutie, de Sandinistische revolutie, de Zapatistische opstand en andere uitdagingen tegen verovering, kolonisatie en de voortdurende poging tot herkolonisatie van de regio.

Het lijdt echter geen twijfel dat het Pink Tide een grote stap voorwaarts heeft gezet met de verkiezing van president Hugo Chávez in Venezuela (1998), Néstor Carlos Kirchner in Argentinië (2003), en Luiz Inácio Lula da Silva in Brazilië (2003). Misschien was het tijdens de Vierde Top van de Amerika’s, in november 2005 in Mar del Plata, dat hun gecombineerde moedige leiderschap een belangrijke slag toebracht aan de Amerikaanse hegemonie door het voorstel van toenmalig president George Bush voor een pan-Amerikaanse overeenkomst met de naam Vrijhandelszone van de Amerika’s (FTAA) te verwerpen. Deze nederlaag van de FTAA[20] gaf ook aan dat progressieve bewegingen vastbesloten zijn alternatieven te zoeken voor de neoliberale imperatieven van de VS en Canada.

De presidenten Lula, Kirchner en Chávez, tijdens de 4e top van de Amerika’s in 2005, toen de Vrijhandelszone van de Amerika’s werd verworpen (foto credit: Twitter-account van president Nicolás Maduro).

Hoewel de Pink Tide van progressief bestuur sinds de vierde top enkele electorale en extra-constitutionele tegenslagen heeft gekend, heeft het nieuwe kracht gekregen met de verkiezing van de MORENA partijkandidaat, president Andrés Manuel López Obrador (AMLO) in Mexico in 2018. AMLO ging voor een platform dat beloofde de “vierde transformatie” van Mexico op gang te brengen door de corruptie te bestrijden en een beleid te voeren dat de armen op de eerste plaats zet. Sindsdien heeft hij veel kritiek op de Monroe-doctrine en de OAS.

De overwinning van de MORENA-beweging in Mexico werd gevolgd door de verkiezing van linkse en centrumlinkse presidenten in Argentinië (Alberto Fernández, oktober 2019), Bolivia (Luis Arce, oktober 2020), Peru (Pedro Castillo, juli 2021), Chili (Gabriel Boric, december 2021) en Honduras (Xiomara Castro, december 2021). Minder dan een jaar later kozen de Colombianen in juni 2022 voor het eerst in hun geschiedenis een linkse president, Gustavo Petro. Petro verspilde geen tijd om de diplomatieke betrekkingen met Venezuela te herstellen en hun gemeenschappelijke grens te openen. Dit Zuid-Amerikaanse land blijft echter onderdak bieden aan negen Amerikaanse militaire bases en blijft een partner van de NAVO. Deze historische overwinning werd gevolgd door een gedenkwaardige comeback van links in Brazilië met de verkiezing van oud-president Luiz Inácio Lula da Silva in oktober 2022 na het extreemrechtse bewind van Jair Bolsonaro. Dit is groot nieuws, want Brazilië is niet alleen een belangrijke economische macht op het halfrond, maar ook lid van de BRICS-associatie (Brazilië, Rusland, India, China, Zuid-Afrika), waarvan nu wordt verwacht dat de handel zal toenemen en een groeiend aantal lidstaten zal integreren.

Regionale verenigingen grijpen het moment aan

Deze verkiezingsoverwinningen, die alle sterk leunden op de steun van de bevolking, zijn het onderwerp geweest van een kritische analyse tijdens verschillende recente bijeenkomsten van regionale verenigingen. Deze bijeenkomsten geven uitdrukking aan de vorming van een consensus over de bevordering van regionale soevereiniteit, de bescherming van het milieu, de eerbiediging van de rechten van de inheemse bevolking en het bereiken van sociale rechtvaardigheid.

De geest van onafhankelijkheid en regionale integratie kreeg een nieuwe impuls toen AMLO in 2020 het interim-voorzitterschap van CELAC op zich nam. De laatste CELAC-top[21] zette de grondtoon voor deze consensus toen AMLO op 24 juli 2021 de legacy van Simón Bolívar opriep in de context van de lopende zaak van regionale onafhankelijkheid; deze focus opende een politieke ruimte voor kritiek op de OAS en versterking van CELAC. De top vond plaats op een moment dat de rol van de OAS bij het uitlokken van een staatsgreep in Bolivia algemeen werd veroordeeld.

De boodschap van de CELAC-top had blijkbaar weinig indruk gemaakt in Washington. De Negende Top van Amerika,[22] georganiseerd door de Verenigde Staten in Los Angeles, Californië (juni 2022), sloot landen uit die op de “regime change”-lijst van Washington stonden, hetgeen een diepe kloof onthulde tussen het Amerikaanse achtertuinbeleid en de realiteit ter plaatse in Latijns-Amerika. Deze exclusiviteit inspireerde alternatieve, meer inclusieve topontmoetingen: de People’s Summit in Los Angeles[23] en de Workers’ Summit in Tijuana.[24] Deze alternatieve topontmoetingen legden het onvermogen van Washington bloot om zich aan te passen aan de steeds onafhankelijker wordende buren in het zuiden. Om zich niet in verlegenheid te brengen nodigde Washington de zelfbenoemde president van Venezuela, Juan Guaidó, niet uit, hoewel het nu vrijwel alleen staat in het erkennen van deze komische figuur en zijn inconsequente, corrupte schaduwregering.

Vijf maanden na de verdeeldheid zaaiende Top van de Amerika’s was er een bijeenkomst van de Puebla Groep die in juli 2019 werd opgericht als tegenwicht tegen de rechtse agenda van de door Washington gesteunde Lima Groep. Zij hield haar achtste bijeenkomst in de Colombiaanse stad Santa Marta. Op 11 november heeft de Groep de Verklaring van Santa Marta: The Region United for Change.[25] Hierin wordt verklaard dat “de regio nieuwe thema’s voor de regionale agenda moet opnemen en benadrukken die in het verleden, om verschillende redenen, niet de zichtbaarheid hadden die nu onbetwistbaar lijkt, zoals … gendergelijkheid, het vrije verkeer van personen, de ecologische overgang, de verdediging van het Amazonegebied en van de rechten van inheemse volkeren, … en de noodzaak om nieuwe sociale en economische actoren te betrekken bij de regionale integratieprocessen.”

Mapuche-protest in Chili, met borden in hun taal, ter verdediging van hun recht op culturele onafhankelijkheid en landterugwinning (credit foto: Pressenza International News Agency, https://www.pressenza.com/)

Slechts enkele dagen later, in een brief van 14 november, riep een groep regionale leiders de presidenten van Zuid-Amerika[26] op om de Unie van Zuid-Amerikaanse Naties (UNASUR, opgericht in 2008) opnieuw samen te stellen. Het uiteenvallen van UNASUR was een weerspiegeling van een offensief tegen de Bolivariaanse revolutie, geleid door Washington en Bogota. Toen Colombia in 2018 de organisatie verliet, en zijn rechtse bondgenoten volgde, sloot het zich vervolgens aan bij de Lima-groep, wiens enige politieke doel binnen de OAS de vernietiging van de Bolivariaanse zaak was. En in augustus 2018 nadat president van Ecuador Lenin Moreno het UNASUR-hoofdkwartier in Quito in beslag had genomen, heropende president Evo Morales het UNASUR-hoofdkwartier in Bolivia. Morales verklaarde: “Het Zuid-Amerikaanse parlement [UNASUR] is het centrum van integratie en het symbool van de bevrijding van Latijns-Amerika. De integratie van heel Latijns-Amerika is een weg zonder terugweg.” Op dat moment was Bolivia het enige met Venezuela geallieerde land in Zuid-Amerika.

De brief waarin werd opgeroepen tot de heroprichting van UNASUR werd gevolgd door een verklaring van het Forum van São Paulo[27] dat op 18 en 19 november 2022 in Caracas bijeenkwam en een van de belangrijkste thema’s van het huidige tijdsgewricht samenvatte: “We bevinden ons in een historisch moment om de transformaties op economisch en geopolitiek gebied, die zich sinds het begin van de eeuw hebben voorgedaan, te hervatten en te verdiepen, en om de overgang naar een democratische multipolaire wereld, die gebaseerd is op nieuwe internationale betrekkingen van samenwerking en solidariteit, te versnellen.”

Op 22-25 november kwamen in Guatemala vertegenwoordigers van inheemse volkeren uit 16 landen bijeen voor de tweede bijeenkomst van de Sovereign Abya Yala-beweging. De conferentie vond plaats op een moment van hernieuwd politiek protagonisme van inheemse volkeren op het hele continent. Zo was het na de fascistische staatsgreep in Bolivia in november 2019 het felle verzet van de inheemse volkeren en de Beweging naar Socialisme IPSP dat leidde tot het succesvolle herstel van de democratie een jaar later.

Het thema van de tweede bijeenkomst was “Volkeren en gemeenschappen in beweging, op weg naar dekolonialiteit om goed te leven (“Buen vivir”)”. De slotverklaring verplichtte tot de dekolonisatie van deze gebieden. Om dit te bereiken stelde de bijeenkomst plurinationaliteit voor als een leidend politiek principe, “om nieuwe plurinationale staten, nieuwe wetten, instellingen en levensprojecten te construeren die het voor alle wezens die de kosmische gemeenschap delen mogelijk maken om in harmonie samen te leven. De verklaring erkent ook de noodzaak om politieke organisaties te vormen die deze doelen kunnen bevorderen, ook op electoraal gebied.[28]

Er is nu een stevig blok van progressieve regeringen in de regio, hetgeen nieuwe mogelijkheden biedt om de doelstellingen van dekolonisatie, integratie, nationaal grondstofgebruik, volkssoevereiniteit en experimenten met de opbouw van een post-neoliberale orde te bevorderen. Maar dit moment brengt ook nieuwe uitdagingen met zich mee. De recente gedeeltelijke opheffing door de VS van de sancties tegen Venezuela in de oliesector en de steun voor onderhandelingen in Mexico tussen de Venezolaanse regering en de oppositie is een pragmatisch antwoord op de noodzaak om toegang te krijgen tot Venezolaanse ruwe olie en duidt op een verschuiving in de tactiek van de VS naar een electoraal middel om een “regime change” te bewerkstelligen. Dit doet denken aan de Amerikaanse strategie in Nicaragua eind jaren ’80, die leidde tot de verkiezingsnederlaag van de Sandinisten in 1990. De VS treden ook terughoudend op omdat er gezien de verhoogde geopolitieke spanningen door de oorlog in Oekraïne en het politieke klimaat op dit halfrond geen andere weg mogelijk is. Washington blijft echter illegale unilaterale dwangmaatregelen nemen tegen Venezuela, Nicaragua en Cuba om de achterhaalde Monroe-doctrine in leven te houden. Om deze bedreiging van hun bestaan het hoofd te bieden, omzeilen de beoogde regeringen de Amerikaanse sancties, verzetten zij zich tegen “regime change”-operaties, hervatten zij hun integratie-inspanningen, verdiepen zij hun banden met Rusland en China en diversifiëren zij hun handelspartners. En terwijl hardliners in het Amerikaanse Congres, vastgeroest in een koude oorlogsmentaliteit, de heuvels afspeuren naar communisten, werkt heel Amerindia aan het beëindigen van de laatste overblijfselen van een gewapend conflict en de totstandbrenging van een regio in vrede.

William Camacaro is nationaal coördinator en senior analist bij COHA. Frederick Mills is adjunct-directeur van COHA.

Bronnen en voetnoten.

Eerdere berichten in dit archief: